EC: Trung Quốc không phải là nền kinh tế thị trường

Ủy ban Châu Âu: Trung Quốc không phải là nền kinh tế thị trường

Christopher Balding • Suốt nhiều thập kỷ qua, các nhà hoạch định chính sách và nhà phân tích trên thế giới đã trăn trở về một câu hỏi: Trung Quốc là nền kinh tế kiểu gì? Câu trả lời cho câu hỏi này có tác động quan trọng đến các chính sách và luật pháp, đồng thời định hình cách chúng ta nhìn nhận nền kinh tế Trung Quốc. Gần đây, châu Âu dường như đã đưa ra câu trả lời rõ ràng cho bản thân mình và cho thế giới.

Câu hỏi về bản chất kinh tế của Trung Quốc đã là chủ đề tranh luận sôi nổi trong nhiều thập kỷ qua. Kể từ khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và được Hoa Kỳ trao quy chế ‘Tối huệ quốc’ về thương mại, Trung Quốc luôn phải đối mặt với vấn đề mang tính chính trị nhạy cảm: Liệu nền kinh tế của Trung Quốc có phải là một nền kinh tế thị trường hay không?

Trong nhiều năm qua, giới học thuật và các nhà hoạch định chính sách tại Hoa Kỳ đã sáng tạo ra một số thuật ngữ để mô tả nền kinh tế Trung Quốc, tách biệt nó khỏi cả nền kinh tế thị trường và nền kinh tế phi thị trường. Một giáo sư kinh tế học tại MIT gọi đó là "chủ nghĩa tư bản có đặc sắc Trung Quốc". Bản thân Trung Quốc thường tự gọi mình là "nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa".

Mặc dù những danh hiệu mang tính tu từ này có thể còn chứa một số phần thực tế cách đây hai hoặc ba thập kỷ, nhưng chúng đã không còn phù hợp với Trung Quốc năm 2024, và cũng không phù hợp với Trung Quốc trong một khoảng thời gian khá lâu.

Đối với châu Âu, việc xác định Trung Quốc là nền kinh tế thị trường hay phi thị trường trở nên cấp bách hơn bao giờ hết khi xe điện (EV) của Trung Quốc ồ ạt xuất khẩu sang châu Âu, cạnh tranh trực tiếp với các nhà sản xuất xe hơi châu Âu. Gần đây, do lo ngại về việc doanh nghiệp Trung Quốc bán phá giá vào thị trường châu Âu, Ủy ban Châu Âu (EC) đặt trụ sở tại Brussels, Bỉ, đã khởi động một cuộc điều tra toàn diện về hoạt động kinh tế và tài chính của Trung Quốc để xác định xem quốc gia này có còn đáp ứng định nghĩa về nền kinh tế thị trường hay không.

Báo cáo dài 700 trang của Ủy ban Châu Âu (EC) về kinh tế Trung Quốc được đánh giá là một văn bản có tính chất "không khoan nhượng" và đưa ra những đánh giá sắc bén về mô hình kinh tế của quốc gia này.

Báo cáo chỉ ra rằng "các đặc điểm cơ bản của nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa ở Trung Quốc là sự thống trị của nhà nước... một hệ thống hoạch định thể chế kinh tế sâu rộng và phức tạp... và các chính sách công nghiệp mang tính can thiệp" vì tuân theo các chính sách kinh tế của chính quyền Trung Quốc, Ủy ban Châu Âu đã ghi lại lý do tại sao nền kinh tế Trung Quốc không thể được coi là nền kinh tế thị trường mà là nền kinh tế nhà nước.

Báo cáo rất chi tiết và giàu thông tin, bao gồm khuôn khổ chính trị và kinh tế hiện nay ở Trung Quốc, những biến dạng trên diện rộng trong các yếu tố sản xuất như lao động và vốn, cũng như những biến dạng trong các ngành cụ thể, bao gồm các ngành cốt lõi như xe điện mới, năng lượng tái tạo, thép và viễn thông.

Mặc dù đầy đủ nhưng báo cáo đặc biệt nêu bật các vấn đề nổi bật về kiểm soát kinh tế của chính quyền Trung Quốc, báo cáo lưu ý: “ĐCSTQ có quyền kiểm soát toàn diện đối với các lĩnh vực chiến lược của nền kinh tế thông qua nhiều kênh nhằm kiểm soát hệ thống tài chính và nguồn vốn…, kiểm soát các vấn đề nhân sự, bao gồm tất cả những bổ nhiệm nhân sự quan trọng … để điều phối chính sách trong các cơ quan nhà nước và các thành phần kinh tế thông qua mạng lưới chính thức của các cơ quan/các ủy ban đảng, cũng như mạng lưới không chính thức giữa các đơn vị công nghiệp và liên kết giữa đảng và doanh nghiệp tư nhân". Tất cả những sự méo mó này đều bắt nguồn từ tội lỗi nguyên thủy của chế độ độc tài Trung Quốc.

Nền kinh tế Trung Quốc phục vụ quyền lực toàn năng của chế độ. Đúng như tên gọi, nền kinh tế của Trung Quốc không thể là một thị trường tự do. Sau khi nghiên cứu sâu, Ủy ban Châu Âu nhận thấy Đảng Cộng sản Trung Quốc đóng vai trò quan trọng trong việc chỉ đạo, trợ cấp sản lượng và kiểm soát các ngành, doanh nghiệp cụ thể thông qua nhiều cấp độ quyền lực chính trị khác nhau. Ví dụ, nhà nước sở hữu 4 nhà sản xuất ô tô truyền thống lớn của Trung Quốc và các công ty xe điện mới. Những công ty này được hưởng nhiều ưu đãi tài chính khác nhau, từ trợ cấp đến xóa nợ của các ngân hàng nhà nước.

Với những phát hiện trên của Ủy ban Châu Âu, vấn đề duy nhất hiện nay là Châu Âu sẽ ứng phó thế nào trước câu hỏi hóc búa về một nền kinh tế do nhà nước kiểm soát và quản lý đang bán phá giá hàng hóa trên thị trường của mình?

Báo cáo cho phép Ủy ban Châu Âu có phạm vi rộng để áp dụng các biện pháp trừng phạt khác nhau đối với hoạt động thương mại của các công ty Trung Quốc với Châu Âu. Câu hỏi bây giờ là liệu EU có làm được điều này không? 

Do sức ảnh hưởng chính trị toàn cầu của chính quyền Trung Quốc cùng với sự xuất hiện của nhiều nhà xuất khẩu châu Âu tới Trung Quốc (như các nhà sản xuất ô tô Đức), điều này vẫn là một vấn đề.

Mỹ cũng đang đối diện với một tình hình tương tự, tuy nhiên, Washington đã áp dụng các biện pháp phù hợp với luật thương mại hơn thông qua việc sử dụng miễn trừ an ninh quốc gia. Đối với nhiều sản phẩm xuất khẩu từ Trung Quốc như ô tô điện và thép, đây không phải là một vấn đề đối lập mà là một vấn đề kết hợp cả hai. Ô tô điện thường được trang bị các tính năng tiên tiến như radar, hệ thống điều hướng và giám sát, ghi âm giọng nói, tạo cơ hội cho việc giám sát. Tuy nhiên, việc chính quyền Trung Quốc tiến hành các khoản trợ cấp cao đối với các doanh nghiệp Trung Quốc đã làm nghiêng môi trường cạnh tranh, cho phép các doanh nghiệp Trung Quốc áp đảo các đối thủ cạnh tranh trên toàn cầu.

Với mức độ lo ngại ở châu Âu và Hoa Kỳ, các chính phủ có thể sẽ áp dụng thuế quan bổ sung đối với các sản phẩm của Trung Quốc. Báo cáo có giá trị này do Ủy ban Châu Âu công bố chỉ đơn giản là xác minh và ghi lại những gì đã biết. Câu hỏi bây giờ là Washington và Brussels sẽ giải quyết vấn đề này như thế nào?


Christopher Balding

Tác giả Christopher Balding từng làm việc tại Đại học Fulbright Việt Nam và Trường Kinh doanh HSBC thuộc Đại học Bắc Kinh. Ông chuyên nghiên cứu về kinh tế, thị trường tài chính và công nghệ Trung Quốc. Là thành viên cao cấp của tổ chức Henry Jackson Society, ông đã sống ở Trung Quốc và Việt Nam trong hơn một thập kỷ trước khi chuyển đến Mỹ.