Châu Phi đang giúp Kinh Tế Nga vững vàng trước cấm vận

Châu Phi đang giúp Kinh Tế Nga vững vàng trước cấm vận

Tiến sĩ Vuk Vuksanovic - Các biện pháp trừng phạt của Mỹ và châu Âu (EU) đã cô lập Nga khỏi các đối tác thương mại phương tây, buộc Nga phải tìm kiếm thị trường mới. Đó là những quốc gia và khu vực không ủng hộ các biện pháp trừng phạt chống Nga. Việc Nga quay sang Nam bán cầu, gồm châu Phi – có thể là nhân tốt quyết định trong xung đột Nga Ukraina. 

Với mong muốn đa dạng hóa các mối quan hệ kinh tế, Moscow đang xem xét kỹ lưỡng hơn về châu Phi, nơi họ tìm cách thâm nhập vào một số ngành công nghiệp.

Đối với các chính trị gia và nhà quan sát phương tây, động lực can dự của Moscow với châu Phi là rất đáng chú ý, một phần vì những cân nhắc về địa chính trị, một phần vì cạnh tranh kinh tế, và một phần vì, theo nhiều người, chúng đại diện cho sự thất bại và bất lực về chính trị của phương tây.

Việc không thể gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng cho Nga cũng là do phần còn lại của thế giới không đứng về Mỹ và phương Tây.

1. Nga đang đầu tư vào châu Phi như thế nào?

Trong một cuộc phỏng vấn vào cuối năm 2022, học giả người Nga Natalya Piskunova lưu ý rằng, cách tiếp cận đầu tư vào châu Phi của Nga bao hàm 2 cấp độ: Nhà nước Nga làm gì và doanh nghiệp tư nhân làm gì.

Theo Piskunova, cho đến năm 2010, khi Moscow không thể hiện sự quan tâm cởi mở đến châu Phi, các công ty Nga, chẳng hạn như Rusal, Rosneft và Lukoil, không nhận được sự hỗ trợ của nhà nước cho các hoạt động của họ. Nhà nước và các công ty bắt đầu hợp tác chặt chẽ hơn chỉ sau năm 2010, khi chính phủ công khai thể hiện sự quan tâm của mình.

Các công ty Nga – dù là tư nhân, sở hữu nhà nước hay sở hữu một phần của nhà nước – đang nhận được ủng hộ từ điện Kremlin dưới hình thức trợ cấp và giảm thuế. Điều này không chỉ cho phép giới kinh doanh Nga bù đắp thời gian đã mất, mà còn có được chỗ đứng và mở rộng hoạt động kinh doanh của họ.

2. Hậu cần, tài chính và lách luật trừng phạt

Nhiều cảng châu Phi rất quan trọng trong hậu cần thương mại quốc tế, bao gồm cả những cảng ở Bắc Phi (Ai Cập, Tunisia và Algeria), Đông Phi (Kenya) và Nam Phi (Nam Phi).

Tương tự, Moscow quan tâm đến các sân bay châu Phi, đặc biệt là các trung tâm hàng không khu vực theo định dạng Cairo, cho cả doanh nghiệp Nga và khách du lịch. Một ví dụ là Ethiopian Airlines, đã nối lại các chuyến bay đến Nga vào tháng 8 năm 2022. Điều này càng quan trọng hơn đối với Moscow khi EU đã đóng cửa không phận đối với các máy bay do Nga đăng ký hoặc sở hữu.

Đặc biệt, cơ sở hạ tầng thương mại của châu Phi đang giúp Nga vượt qua các lệnh trừng phạt. Các quốc gia châu Phi – không ủng hộ các biện pháp trừng phạt của phương tây và không giống như Liên minh châu Âu (EU) – không cấm tàu ​​Nga sử dụng cảng của họ.

Do đó, các tàu Nga có thể được sửa chữa ở đó và nhận được tất cả các dịch vụ cần thiết. Do Trung Quốc và Ấn Độ chiếm 40% lượng dầu xuất khẩu của Nga và biển Đỏ là tuyến đường trung chuyển quan trọng của các tàu chở dầu nên việc tiếp cận các cảng ở các quốc gia ven biển Đỏ (ở Ai Cập, Sudan, Eritrea và Djibouti) cũng rất quan trọng.

Ngoài ra, các nhà tài phiệt Nga được hưởng lợi từ cảng Cape Town ở Nam Phi – neo đậu du thuyền sang trọng của họ ở các quốc gia không tham gia lệnh trừng phạt và tránh bị tịch thu tài sản.

Từ quan điểm tài chính, lĩnh vực ngân hàng do nhà nước thống trị của lục địa đen có thể giúp Nga thực hiện các hoạt động tài chính và ngân hàng quốc tế trong bối cảnh các lệnh trừng phạt ở các quốc gia khác. Tài chính châu Phi sử dụng hệ thống thanh toán UnionPay của Trung Quốc – điều này rất quan trọng đối với Nga, do Visa và Mastercard đã rời khỏi thị trường Nga.

Một lợi ích tài chính bổ sung cho Moscow đến từ sự hỗ trợ chính trị và quân sự của các chế độ khác nhau trên khắp lục địa đen, bao gồm cả việc tiếp cận vàng từ Sudan và kim cương từ Cộng hòa Trung Phi.

Những nguồn tài nguyên này không chỉ bổ sung cho kho bạc Nga mà còn tăng khả năng phục hồi của nền kinh tế trước các lệnh trừng phạt của Mỹ và phương tây, đặc biệt là vì vàng và kim cương khó bị đóng băng và tịch thu hơn các tài sản tài chính khác.

3. Các ngành công nghiệp tài nguyên: Khai thác mỏ, nông nghiệp, dầu khí

Đối với điện Kremlin, vàng và kim cương châu Phi không chỉ là tài sản tài chính. Ngành công nghiệp khai khoáng của Nga, với bề dày kinh nghiệm của mình, đã đạt được những bước tiến đáng kể trên lục địa đen và đóng vai trò quan trọng trong việc định hình chính sách của Moscow.

Tại Angola, Tập đoàn Alrosa của Nga, công ty khai thác kim cương lớn nhất thế giới, sở hữu Catoka, mỏ kim cương lớn thứ 4 thế giới. Đất nước này cũng rất quan trọng đối với Moscow vì trữ lượng đồng đóng vai trò quan trọng trong kỹ thuật và công nghệ cao, đặc biệt là vì quặng đồng của Nga rất khó khai thác.

Có những lo ngại rằng, các lệnh trừng phạt đối với Nga và Alrosa sẽ làm gián đoạn hoạt động khai thác do thiếu phụ tùng và thiết bị. Trong khi đó ở Guinea, Rusal, một trong những công ty nhôm lớn nhất thế giới thuộc sở hữu của nhà tài phiệt Nga Oleg Deripaska, sở hữu Dian, mỏ bauxite lớn nhất thế giới. Khoảng một nửa sản lượng bauxite của Rusal đến từ các hoạt động khai thác ở Guinea.

Châu Phi cũng rất giàu khoáng sản đất hiếm, rất cần thiết cho việc sản xuất các thiết bị công nghệ cao (như điện thoại thông minh và màn hình), hệ thống chuyển đổi năng lượng (tua-bin gió, tấm quang điện và thiết bị điện) và thiết bị quân sự (laser và radar).

Và nếu phương tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, thận trọng với việc sản xuất các nguyên tố này vì lý do môi trường, thì người Nga và Trung Quốc đã đổ xô đến châu Phi để “khai thác” các nguồn tài nguyên quan trọng này.

Kết quả là, Nga đã đạt được đòn bẩy đối với phương tây, vì chính những khoáng chất này cần thiết trong các công nghệ cho quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế xanh. Tập đoàn Wagner – Nga, một tập đoàn quân sự tư nhân có quan hệ với điện Kremlin, thường cung cấp cho các chính phủ châu Phi sự an toàn để đổi lấy quyền tiếp cận các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Vì vậy, để hợp tác với chính quyền quân sự ở Mali, Wagner chắc chắn sẽ được ‘thưởng’ khi tiếp cận các mỏ uranium, kim cương và vàng.

Nông nghiệp và sản xuất phân bón của Nga cũng có nhu cầu ở châu Phi, mang lại cho châu Phi một ‘trọng lượng’ đặc biệt trong chính trị của Moscow. Đối với Bộ nông nghiệp Nga, các nước châu Phi là những đối tác xứng đáng trong lĩnh vực nông nghiệp. Hơn nữa, tầm quan trọng của chúng được phản ánh ở cấp độ lãnh đạo: Chính bộ này do Dmitry Patrushev, con trai của thư ký Hội đồng an ninh Nikolai Patrushev, đứng đầu.

Về vấn đề này, Nga là đối tác lớn của châu Phi trong việc xuất khẩu lương thực và phân bón. Thực phẩm chiếm 40% trong giỏ hàng của người tiêu dùng châu Phi. Cuộc xung đột ở Ukraine ảnh hưởng trực tiếp đến nó, vì Moscow và Kiev chiếm gần 30% xuất khẩu lúa mì thế giới.

Hơn 50% lượng lúa mì nhập khẩu vào Burundi, Uganda, Rwanda, Tanzania, Sudan và Somalia đến từ Nga và Ukraine. Ngoài ra, vào năm 2021, Nga là nước xuất khẩu phân đạm hàng đầu, loại phân bón phổ biến nhất ở châu Phi và là nước xuất khẩu phân kali và phân lân lớn thứ 2, chiếm tới 14% tổng kim ngạch xuất khẩu toàn cầu.

Hơi bất ngờ, ngành công nghiệp dầu khí của Nga đã không thành công ở châu Phi như những nơi khác, một phần vì lý do an ninh chính trị. Điều này là do các hoạt động dầu khí – khai thác, lọc dầu, vận chuyển – cần có thiết bị chuyên dụng, bản thân các thiết bị này cũng đòi hỏi vốn và thời gian đáng kể để phát triển và lắp đặt.

Ví dụ, các công ty năng lượng khổng lồ của Nga như Gazprom và Rosneft đã rời Libya do sự can thiệp của NATO vào năm 2011 nhưng sau đó đã quay trở lại. Tuy nhiên, trong khi các quốc gia như Libya tìm đến Nga để đầu tư, Moscow lại yêu cầu đầu tư phải đảm bảo an ninh và ổn định chính trị, đồng thời áp đặt một số hạn chế nhất định.

4. Điện hạt nhân

Khác với ngành dầu khí, ngành công nghiệp hạt nhân của Nga đã thành công ở châu Phi. Tập đoàn Rosatom đang tích cực xây dựng các nhà máy điện hạt nhân và giúp các nước châu Phi đáp ứng nhu cầu năng lượng của họ.

Các dự án nhà máy điện hạt nhân là một khoản đầu tư phù hợp cho Moscow, cả về kinh tế và chính trị, khi họ nuôi dưỡng sự phụ thuộc nhất định vào bí quyết và vật liệu của Moscow.

Với sự chậm trễ vài năm, vào tháng 7 năm 2022, nhà máy điện hạt nhân đầu tiên ở Ai Cập mà Rosatom sẽ xây dựng ở thành phố El-Dabaa đã được triển khai. Dự án đã được thống nhất vào năm 2017 bởi tổng thống Vladimir Putin và Abdel Fattah al-Sisi. Đây là dự án hợp tác Nga-Ai Cập lớn nhất kể từ những năm 1950.

Trong khi Hàn Quốc áp đặt lệnh trừng phạt đối với Nga vì chiến sự ở Ukraina, Korea Hydro & Nuclear Power, một công ty nhà nước, sẽ cung cấp thiết bị tua-bin và dịch vụ xây dựng cho El Dabaa.

Các quốc gia khác trên lục địa này (ví dụ: Nam Phi, Nigeria, Ethiopia, Ghana, Zambia và Rwanda) cũng là những đối tác tiềm năng của ngành công nghiệp hạt nhân Nga và Rosatom, vì sự gia tăng dân số đang buộc châu Phi phải tích cực giải quyết các vấn đề về cung cấp năng lượng.

Điều đáng chú ý là Nam Phi đã lên kế hoạch xây dựng một nhà máy điện hạt nhân và một trong những ứng viên được coi là “Rosatom” của Nga. Một dự án thậm chí đã được cựu tổng thống Nam Phi Jacob Zuma công bố, nhưng đã bị người kế nhiệm của ông, Cyril Ramaphosa, hủy bỏ vào năm 2018, có vẻ như do chi phí quá cao.

Năm 2017, Tòa án tối cao Nam Phi tuyên bố thỏa thuận giữa Nam Phi và Rosatom nhằm tăng công suất hạt nhân tại nhà máy điện hạt nhân duy nhất của Nam Phi, Koberg, là bất hợp pháp.

5. Khu liên hợp quân sự – công nghiệp

Nói về việc tạo ra sự phụ thuộc, ngành công nghiệp quốc phòng Nga đóng một vai trò nổi bật trong hợp tác kinh tế của Moscow với châu Phi. Từ năm 2015 đến 2019, Moscow đã ký 19 thỏa thuận hợp tác quân sự với các chính phủ châu Phi, đặc biệt tập trung vào việc bán vũ khí.

Sự hiện diện của Nga trên thị trường vũ khí châu Phi được hình thành từ thời Liên Xô, khi Moscow là nhà cung cấp vũ khí chính cho lục địa này. Ngoài ra, Nga không đưa ra các điều kiện tiên quyết về nhân quyền hoặc các tiêu chuẩn quản trị đối với các giao dịch mua bán vũ khí.

Từ năm 2017 đến 2021, Moscow đã cung cấp gần một nửa số thiết bị quân sự nhập khẩu cho châu Phi (44%), đứng trước Hoa Kỳ (17%), Trung Quốc (10%) và Pháp (6,1%). Những người mua thiết bị lớn nhất của Nga là Algeria, Angola, Burkina Faso.

Vẫn chưa rõ cuộc chiến ở Ukraina, lệnh trừng phạt của phương tây và sự gián đoạn trong chuỗi cung ứng toàn cầu đã ảnh hưởng như thế nào đến việc xuất khẩu vũ khí của Nga sang lục địa này trong những năm gần đây – và sẽ tiếp tục ảnh hưởng đến cả việc cung cấp thiết bị mới và sửa chữa thiết bị cũ.

Tuy nhiên, có cảm giác rằng, Nga đã sẵn sàng chiến đấu để giành lấy thị trường của mình. Vào tháng 8 năm 2022, Nga tổ chức triển lãm quân sự Army 2022, tại đó Putin nói với khách hàng từ 72 quốc gia rằng, Nga sẵn sàng cung cấp vũ khí cho các đồng minh ở châu Mỹ Latinh, châu Á và châu Phi.

6. Du lịch và dược phẩm

Một số lĩnh vực khác cũng ảnh hưởng đến quan hệ của Nga với các nước châu Phi, mặc dù kết quả của chúng là khác nhau.

Một trong số đó là du lịch. Lấy ví dụ như du lịch Nga ở Ai Cập. Trước cuộc xung đột Ukraina (chiến sự Ukraina), khách du lịch từ Nga và Ukraine chiếm tới 40% số người đi nghỉ ở các bãi biển của Ai Cập.

Khi bắt đầu chiến sự Ukraina, công suất phòng khách sạn tại các khu nghỉ dưỡng ở biển Đỏ đã giảm 35–40%. Tuy nhiên, giờ đây gió đang thổi ngược chiều: Vào tháng 8 năm 2022, Ai Cập đã trở thành điểm đến phổ biến thứ 2 của du khách Nga sau Thổ Nhĩ Kỳ, trước Các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE).

Đối với những du khách Nga giàu có hơn, chi phí cho các chuyến đi sang trọng tới Ai Cập đã tăng 181% kể từ khi chiến sự bùng nổ. Lợi ích cho ngành du lịch Ai Cập cao đến mức Cairo thậm chí còn nghĩ đến việc giới thiệu hệ thống thanh toán Mir của Nga cho các khu nghỉ dưỡng ở biển Đỏ.

Thành công của ngành dược phẩm Nga hóa ra lại khiêm tốn hơn. Một ví dụ minh họa là nỗ lực của Moscow để quảng cáo vắc-xin coronavirus Sputnik V của mình. Tuy nhiên, “ngoại giao vắc-xin” của nó ở lục địa châu Phi đã thực sự thất bại. Điều này là do các vấn đề về sự chậm trễ trong việc cung cấp.

7. Hậu quả của cuộc xung đột

Vì các nước châu Phi vẫn đang phát triển và mục tiêu kinh tế chính của Nga trong ngắn hạn và trung hạn là vô hiệu hóa tác động của các biện pháp trừng phạt của phương tây, tương tác kinh tế của Moscow với lục địa này bị hạn chế. Tuy nhiên, Nga và các nước châu Phi sẽ không bỏ lỡ bất kỳ cơ hội nào để tăng cường quan hệ kinh tế.

Nhìn chung, việc Nga quay sang Nam bán cầu (bao gồm cả việc tập trung vào châu Phi) có thể trở thành một trong những hậu quả quyết định của cuộc xung đột Ukraine. Các quốc gia Nam bán cầu có thể thua kém các nền kinh tế phương tây về sức nặng tài chính, nhưng nhờ lãnh thổ, dân số và tài nguyên, họ đã thực sự trở thành đối tác quan trọng của các cường quốc ngoài phương tây như Nga và Trung Quốc. Các chính trị gia phương tây không nên quên điều này.

Tác giả: Tiến sĩ Vuk Vuksanovic là thành viên cao cấp tại Trung tâm chính sách an ninh Belgrade và thành viên tại ‘Think Tank’ chính sách đối ngoại tại Trường kinh tế và khoa học chính trị London