Triết học ngày càng góp phần vào sự nghiệp phát triển(*)

Diễn từ nhận giải quỹ văn hoá Phan Châu Trinh

Triết học ngày càng góp phần vào sự nghiệp phát triển(*)

SGTT.VN - LTS: Quỹ Văn hoá Phan Châu Trinh sẽ trao giải lần 6 (2012) vào tối nay (29.3) tại khách sạn Rex (TP.HCM) với sự góp mặt của các nhân sĩ, trí thức và những người mong muốn có được một đất nước lấy tri thức làm nền tảng, làm động lực cốt lõi cho sự phát triển đúng như ý nguyện của chí sĩ Phan Châu Trinh. Do khuôn khổ có hạn của trang báo, SGTT xin trích đăng diễn từ nhận giải của dịch giả Chu Tiến Ánh, các diễn từ khác sẽ được đăng trên http://sgtt.vn.
“Từ mấy thập niên trước, tôi đã cùng một số cộng tác viên, soạn thảo các dịch phẩm lấy ý tưởng sau đây làm mục tiêu nhất quán: cung cấp những tài liệu nước ngoài có thể tham khảo để bổ sung các thông tin hữu ích vẫn thiếu vắng về các trào lưu học thuật đương đại, phải sớm tập trung vào các đề tài cấp thiết và khái quát. Từng bước, đã gom được nhiều nguyên tác có giá trị, chủ yếu là về các vấn đề triết học và tư duy chiến lược.

Tri thức, cụ thể là triết học sẽ là nhà trường của tự do. Ảnh: Nguyễn Đình

Đối với người ham học và sưu tập, được có dưới mắt nhiều tài liệu là điều mừng vui đầu tiên; song bước sau đó là phải hấp thụ được các tố chất, so sánh về nhiều mặt để đưa vào phục vụ các mục tiêu tổng hợp. Quả thật, số lượng nguyên tác, số lượng dữ liệu, diễn giải, ngày càng thêm nhiều, nhưng đem vào vận dụng ở nước ta e rằng không dễ phù hợp và kém phần hiệu quả, nên phải chắt lọc khá cẩn trọng.

Các quan điểm, chủ thuyết đã được nhất trí công nhận thường gắn với các đổi thay về kỹ thuật, công nghệ, động lực, đối ứng các thách đố về môi trường, về con người, đại thể là đã thoát thai từ các trào lưu phát triển rộng rãi và đáp ứng những nhu cầu thiết thân của những phong trào chính trị – xã hội lớn. Đó là hiện tượng rất phổ biến trước đây và cả bây giờ, nhưng trong thực trạng vận động của công nghệ hiện nay thì lại gặp nhiều cách tân mới mẻ với tần suất hiệu lực không cao, song gây rất nhiều hệ quả tích cực cũng như tiêu cực đối với sinh hoạt vật chất, tinh thần của chúng ta. Quá trình “nhất thể hoá” và “chuyên biệt hoá” của các ngành tri thức đã thúc đẩy các cách tân đó. Lại nữa, dân số tăng vọt, đô thị hoá dồn dập cùng với công nghiệp hoá, môi trường ô nhiễm nặng, tài nguyên suy kiệt đòi hỏi những giải pháp khó khăn trong điều kiện thay đổi khí hậu trái đất ngày càng hù doạ… tất cả đều khiến phải đặt ra và giải quyết khôn khéo các vấn đề ngay từ “hiện nay và tại chỗ”. Ai cũng vậy, kể cả các em học sinh thơ ấu, đều chịu ấn tượng ngày thêm đậm nét tính cách hỗn độn, phức tạp, đổi thay vùn vụt đến sửng sốt của đời sống tinh thần và vật chất. Thế hệ các em ắt phải gánh trọng trách để kiềm chế đà suy thoái này, và chúng tôi nghĩ đó là một trọng tâm công việc phục vụ giáo dục hôm nay. Thêm nữa, khoa học và công nghệ từng ngày đưa lại nhiều định luật, thành tựu mới mẻ đến bất ngờ, kể cả trong khoa học nhân văn, xã hội. Các em sẽ phải dùng các dạng năng lượng, động lực khác hẳn truyền thống để giảm hàm lượng đầu vào nhiều lần mà tăng công dụng, giá trị nhiều lần, vì nếu cứ lãng phí như hiện nay thì loài người lấy gì mà sinh tồn, cái thời điểm “tận thế” (như đại hồng thuỷ) có thể rất khó tránh. Khoa học tự nhiên đã chớm nhận thức được điều đó, chẳng hạn các trí tuệ kiệt xuất tại câu lạc bộ Roma. Nhưng nếu xem xét 100 năm lịch sử vừa qua thì thấy rõ khoa học xã hội sau khi thoát được cái bóng của tín niệm thần bí, đã tiến mạnh đến các liên ngành tổng hợp mà các chuyên ngành sẽ chẳng cống hiến được bao nhiêu, nhất là với tiếng nói phê phán dè dặt và thiếu dân chủ.

Các em cần được các thầy cô mở rộng nhắn gửi để thấy rõ cái đúng sai của những nhận định mới mẻ như: cái vỗ cánh của con bướm có thể gây ra biến động khí hậu cả một khu vực địa lý, cái làn sóng biển êm đềm có thể gợi mở cho thuyết fractal (đứt gãy, cái vô hạn trong cái hữu hạn), cái bước ngoặt mạnh mẽ của tư tưởng khi xuất hiện con thiên nga đen sau thời gian dằng dặc từ cổ chí kim chỉ thấy nói đến thiên nga trắng, dẫn đến phép chứng sai (falsification) các hiện tượng khách quan. Các em có lẽ sẽ có cơ hội để đóng góp các sáng chế về công nghệ nano, vật liệu composite… y như đối với các thiết bị và linh kiện bán dẫn, tin học hiện nay và hơn thế nữa.

Suy ngẫm đến cùng, những cách tân trên đây đều ít hoặc nhiều, gián tiếp hoặc trực tiếp, bắt nguồn từ những tư tưởng cốt lõi của tư duy triết học (...) Triết học ngày càng góp phần thêm vào sự nghiệp phát triển các thành tựu khoa học như trên đây và nó sẽ trở thành một nhà trường của tự do để mọi người có thể hướng tới một bộ môn khoa học, tới toàn thể thế giới đang phát triển mà cũng đang chìm ngập trong rủi ro và hỗn độn. Liên hiệp quốc ngay từ năm 1945 đã tổ chức hội nghị toàn cầu về triết học và ra văn bản Tuyên ngôn Paris, và cũng đã phổ biến Văn kiện 171 của ban chấp hành UNESCO và chiến lược thực hiện, chúng ta cần theo dõi sát để kịp thời vận dụng kinh nghiệm tốt ở nước ngoài.

CHU TIẾN ÁNH

(*) Tựa của SGTT

Dịch giả Chu Tiến Ánh sinh năm 1933, là cộng tác viên kỳ cựu của viện Thông tin khoa học xã hội thuộc uỷ ban Khoa học xã hội Việt Nam. Cùng một số dịch giả và nhà nghiên cứu có tầm nhìn xa trông rộng, ngay từ khi viện Thông tin khoa học xã hội Việt Nam được thành lập (1975), trong suốt hơn 20 năm, ông đã góp phần quan trọng âm thầm xây dựng một kho tư liệu tra cứu khổng lồ của viện, cũng là cho cả giới nghiên cứu khoa học xã hội Việt Nam. Sự nghiệp dịch thuật của ông bao quát hầu hết các lĩnh vực từ sử học và lịch sử khoa học, triết học, kinh tế học, đến chính trị, xã hội, văn hoá, cả văn học nghệ thuật, kiến trúc, hội hoạ, âm nhạc, điện ảnh... Lúc đã nghỉ hưu, ông vẫn làm việc không mệt mỏi, cho ra đời hàng chục công trình dịch thuật từ các tác phẩm kinh điển tiếng Pháp, Anh và Nga, với một khối lượng nhiều ngàn trang in, và hiện còn nhiều ngàn trang bản thảo đang chờ được in. Lĩnh vực mà ông dành nhiều tâm sức nhất là triết học, xã hội học và nhân học, trong đó trọng tâm và tiêu biểu là bộ sách lớn của Edgar Morin. Từ năm 2003 đến 2012, song song với việc dịch những tác phẩm của các tác giả khác, cùng một số đồng nghiệp ông đã hoàn thành và cho xuất bản những tác phẩm quan trọng nhất của nhà văn hoá và nhà giáo dục lớn này, đặc biệt là ba cuốn trong bộ tác phẩm bảy tập La Méthode (Phương pháp) và Nhập môn tư duy phức hợp. http://sgtt.vn/Van-hoa/176246/Triet-hoc-ngay-cang-gop-phan-vao-su-nghiep-phat-trien.html