Chủ nghĩa bầy đàn

Chủ nghĩa bầy đàn 

1. Từ chuyện độc quyền của ngành điện...

Tôi vừa đăng bài "Đừng Tôn Thất Hứa kéo dài dài mãi……" trong đó có nhắc đến việc ngành điện (EVN) hứa đến năm 2025 sẽ không còn độc quyền bán lẻ điện nữa, đến lúc đó người dân có thể tự do lựa chọn nhà cung cấp điện và tự do đàm phán giá điện; tuy nhiên hiện nay đã là nửa cuối năm 2025, lời hứa này vẫn chưa được thực hiện.

Trong phần bình luận, có bạn cho rằng độc quyền đôi khi cũng tốt. Bạn đưa ra ví dụ thị trường sách giáo khoa. Sau khi bỏ độc quyền nhà nước, giá sách giáo khoa tăng 3-4 lần, tới 400%. Tương tự, giá điện hiện nay là 2.300 đồng/kwh. Nếu xóa bỏ độc quyền điện, giá điện sẽ tăng giống giá sách giáo khoa, thì sẽ là 8.000 đồng/kwh; người dân sẽ không chịu nổi.

Trong phần trả lời, tôi có nhắc tới độc quyền trá hình và độc quyền nhóm đang phổ biến trong nền kinh tế nước ta. Gọi là xóa bỏ độc quyền, nhưng thực chất là thay bằng độc quyền trá hình và độc quyền nhóm. Độc quyền trá hình và độc quyền nhóm không chỉ ở sản xuất, phân phối mà cả ở khâu tiêu thụ. 

Ví dụ học sinh luôn luôn phải mua sách và đồng phục do nhà trường bán, hầu như không thể và không dám mua ở nơi khác, dù giá rẻ hơn và chất lượng tốt hơn nhiều. Trên danh nghĩa, nhà trường chỉ mua hộ học sinh, nhưng đằng sau đó là gì thì là người Việt Nam chắc chắn ai cũng hiểu.

2. ... Tới mốt đồng phục trong xã hội

Độc quyền dẫn tới nhiều cơ quan công sở, nhà máy xí nghiệp, trường học bệnh viện, người ta mặc đồng phục ở khắp nơi. Điều này hiếm thấy trên thế giới. Ví dụ ở khắp các nước tôi đã tới, tôi không thấy ở đâu học sinh phải mặc đồng phục đến trường hàng ngày như ở nước ta... Dĩ nhiên có những ngành nghề đặc thù cần phải mặc đồng phục để người dân dễ nhận ra..., nhưng đâu cần phải phổ biến khắp nơi như ở nước ta. 

Đặc biệt lạ lùng là mốt đồng phục đang lan tỏa khắp nơi trong xã hội, mặc dù nó làm mất đi bản sắc của mỗi cá nhân. Điều dễ thấy là ở hầu hết các hội nhóm, từ lớp học cũ, đồng đội cũ, đồng hương đồng ngành tới các nhóm thể dục thể thao buổi sáng, cứ tụ tập là phải mặc đồng phục. 

Bây giờ ra phố hoặc đến những nơi tụ tập đông người, rất dễ nhìn thấy một nhóm người có trang phục giống nhau. Từ trang phục giống nhau dẫn tới ăn cũng giống nhau (như ăn cưới, đám giỗ, liên hoan...), rồi chơi ăn cũng giống nhau (nhìn nhau mà chơi)...

Bản thân mặc đồng phục đã không đẹp, làm mất đi sự đa dạng và tự nhiên. Một đoàn người đồng phục đang di chuyển nhìn xa giống y chang như một đoàn thú rừng đang di chuyển...

Vậy đằng sau câu chuyện đồng phục là vấn đề gì ?

Nhưng nguy hiểm hơn, nó còn tạo ra 

3. Chủ nghĩa bầy đàn

Chủ nghĩa bầy đàn (tiếng Anh: herd mentality hoặc bandwagon effect) là một hiện tượng tâm lý xã hội, trong đó con người có xu hướng làm theo số đông, tin theo đại chúng hoặc hành xử giống những người xung quanh, dù không nhất thiết hiểu rõ lý do hoặc có suy nghĩ độc lập.

Nói một cách đơn giản, chủ nghĩa bầy đàn là khuynh hướng bỏ qua lý trí cá nhân, đặc trưng cá nhân để đi theo và làm giống y như đám đông, chỉ vì "người ta làm sao thì mình cũng làm y như vậy".

Một số biểu hiện của chủ nghĩa bầy đàn là:

- Bắt chước hành vi của số đông. Thấy nhiều người mua một sản phẩm gì, thì cũng cố phải mua bằng được sản phẩm đó, chỉ vì "ai cũng mua, thì chắc chắn phải có lý do đúng để mua". 

Điều dễ thấy trong cuộc sống là rõ ràng bạn thấy chiếc áo không đẹp nhưng vì nó là "hot trend", ai cũng mặc, nên bạn cũng mua theo và mặc theo. Nếu tham gia các hội nhóm, nhóm trưởng yêu cầu mặc như thế nào, thì bạn răm rắp chấp hành như thế dù trang phục đó hoàn toàn không hợp với cá nhân bạn.

- Dùng một ứng dụng, xu hướng (trend) chỉ vì "mọi người đều đang dùng nó thì mình cũng phải dùng".

Ở Việt Nam ai cũng biết người dân mua cổ phiếu trên thị trường chứng khoán hay đầu tư vào vàng theo chủ nghĩa bầy đàn, tức là thấy người ta đổ xô mua loại cổ phiếu hay tiền ảo nào thì mình cũng lao vào mua dù không hiểu gì.

- Tin theo và Phát tán thông tin chưa được kiểm chứng. Thích lan truyền tin đồn, tin giả vì "rất nhiều người nói vậy thì tin đó phải chính xác".

Ví dụ rất đông người ủng hộ Ukraine vì cho rằng Ukraine là nước độc lập có chủ quyền được quốc tế công nhận, Nga tấn công một nước như thế là vi phạm luật quốc tế. Thế là bạn cũng hùa theo ủng hộ, dù chưa tìm hiểu kỹ, thậm chí không hề đọc tin tức, báo chí về cuộc chiến này cũng như những nguyên nhân gốc rễ của nó, nên không hiểu ủng hộ Ukraine là đúng hay sai.

- Sợ bị bỏ rơi hoặc bị tẩy chay vì không giống đám đông. Không dám bày tỏ quan điểm, ý kiến riêng vì sợ bị chỉ trích, bị coi là gây "sốc, độc, lạ".

Người Việt Nam có một đặc điểm dễ thấy và khác biệt so với thế giới là khi tiếp xúc với người nước ngoài, nói chuyện với nhau, họ nói vài câu, mình hoàn toàn không hiểu gì, nhưng thay vì im lặng thì cứ cười, làm họ chẳng hiểu tại sao. 

Ở trường học, cả lớp cười phá lên khi ai đó nói một điều gì đó, bạn ngơ ngác rồi cũng cười theo, dù biết chuyện gì. Thậm chí bạn nghe hiểu hết và không thấy buồn cười, nhưng thấy cả lớp cười thì nhất định cũng phải cười theo.

- Hành động theo cảm xúc chung của đám đông chứ không theo cảm xúc và lý trí của bản thân.

Ví dụ thấy đám đông chen lấn xô đẩy thì mình cũng tham gia dù bình thường rất điềm tĩnh. Hoặc thấy nhiều người vứt rác ra đường, đi ngược chiều trên đường..., thì cũng bắt chước theo dù biết là sai.

4. Nguyên nhân và tác hại của chủ nghĩa bầy đàn:

Có thể kể ra 4 nguyên nhân chính của chủ nghĩa bầy đàn là:

- Tâm lý an toàn nếu được núp trong một tập thể và được tập thể bảo vệ. Con người cảm thấy an toàn hơn khi ở cùng số đông.

- Sợ bị kỳ thị, cô lập: Vì sợ nếu có biểu hiện khác biệt với số đông xung quanh thì sẽ bị đánh giá là không hòa đồng với tập thể, nên nhiều người chọn cách "hòa theo tập thể".

- Thiếu tự tin vào bản thân, nhất là khi không đủ kiến thức hoặc lòng tin để giữ và tự mình bảo vệ quan điểm riêng của mình.

- Đặc biệt trong thời đại ngày nay, ảnh hưởng của mạng xã hội rất lớn. Thông tin được lan truyền rất nhanh. Bạn có ý kiến khác biệt và bị đưa lên mạng, ông bà bố mẹ bạn ở quê cũng rất nhanh sẽ biết, sẽ tác động và ảnh hưởng tới cuộc sống của bạn. Nếu để cơ quan, đoàn thể biết, thì hậu quả có thể còn nặng nề hơn.

Tác hại của chủ nghĩa bầy đàn rất lớn, không chỉ tới bản thân mà còn tới cả xã hội. 

Mỗi người chúng ta dần dần sẽ mất khả năng suy nghĩ độc lập, cứ trên bảo gì làm nấy, bạn nói gì cũng cho là đúng... Từ đó rất dễ dàng bị thao túng, lừa gạt (ví dụ: scam, tin giả).

Trong sản xuất kinh doanh, đầu tư tài chính, quan hệ xã hội hay đơn giản là luyện tập thể dục thể thao để tăng cường sức khỏe..., mỗi cá nhân có đặc điểm sinh học và điều kiện học hành, môi trường, hoàn cảnh khác nhau, nhưng đều phải ra các quyết định giống nhau, thiếu lý trí, không phù hợp, dẫn đến hiệu quả và chất lượng đều kém.

Một xã hội sống đồng phục, sống bầy đàn như thế sẽ thiếu sáng tạo, không dám đổi mới, không dám làm khác, đơn giản chỉ vì ai cũng muốn làm theo "lối mòn" để an toàn.

5. Làm thế nào để vượt qua làn sóng sống theo chủ nghĩa bầy đàn hiện nay ?

Trước hết mỗi người phải cố gắng rèn luyện tư duy phản biện cho bản thân. Phải thường xuyên tự đặt câu hỏi: "Tại sao mình phải tin hay không tin điều này? Có bằng chứng không?"; "Tại sao mình phải mặc đồng phục, nếu không mặc thì sao, luật pháp có cấm không ?"; "Nếu không mặc đồng phục, bị tẩy chay khỏi nhóm, thì là tốt hay xấu ?"...

Tiếp đến phải suy nghĩ, quan sát cẩn thận trước khi hành động. Nhất định không vội vàng chạy theo trend, theo số đông.

Đặc biệt mỗi cá nhân phải tự tin vào lựa chọn của bản thân mình. Phải nhớ rằng không ai quan tâm tới lợi ích của mình; và chính mình phải quan tâm, bảo vệ lợi ích của bản thân mình. Và quan trọng nhất là luật pháp không cấm sự khác biệt, nên bạn khác biệt với người khác không có nghĩa là bạn chắc chắn sai.

Cuối cùng, để có những quyết định đúng, không theo chủ nghĩa bầy đàn, bạn phải học, học nữa, học mãi. Không ngừng mở rộng kiến thức vì càng hiểu biết, sẽ càng ít bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và điều khiển của đám đông.

Bạn hãy tập sống với sự khác biệt, dám là người "khác biệt" vì bạn có lý do chứng minh sự khác biệt của bạn là đúng.

Kết luận:

Chủ nghĩa bầy đàn là bản năng tự nhiên của con người (cũng như các loài sinh vật khác), giúp bảo vệ bản thân trong tập thể, nhưng nếu không kiểm soát, nó sẽ khiến mỗi người chúng ta đánh mất tư duy độc lập.

Vì vậy:

- Hãy tôn trọng số đông, nhưng không nhất thiết cái gì cũng phải làm theo họ.
- Hãy sống đúng với lý trí, cảm xúc của bản thân. 

Sống cho bản thân mới là người dũng cảm. Sống được một mình mới là người giỏi.

Nếu chấp nhận ở trong bầy, thì hãy là một trong vài người dẫn đầu, chứ không chỉ là một thành viên trong bầy.

Châm ngôn tôi thích nhất và thường nhắc đến trong mỗi bài viết là: "Là người, hãy là cây thông thẳng đứng, tự mình chống trời, không cần dựa vào bất cứ ai".