Cách đặt câu hỏi nghiên cứu

Đọc bài này của GS Nguyễn Văn Tuấn thật thú vị. 

Theo tôi có lẽ chỗ yếu nhất của các nhà khoa học nước ta là không hiểu tại sao khi bắt đầu nghiên cứu thì phải đặt 1 câu hỏi thật rõ ràng và chính xác. Họ thường xuất phát từ 1 vấn đề, tức là một mệnh đề hay một tình hình thực tiễn nào đó, để suy nghĩ và tìm cách giải quyết, cải tiến vấn đề đó. Đây hoàn toàn không phải là nghiên cứu khoa học. Điều này xuất phát từ việc hầu hết các nhà khoa học nước ta đều có cách suy nghĩ của người công chức chứ không phải tư duy của nhà khoa học.

Tôi bắt đầu làm quen với khái niệm "đặt câu hỏi nghiên cứu" vào năm 1983 khi được chú Việt Phương (tác giả tập thơ Cửa Mở) chuyển cho tờ tạp chí "L'expres" và yêu cầu dịch bài "Cách mạng văn hóa trong tin học" sang tiếng Việt để in rônéo và cung cấp cho một số đồng chí lãnh đạo. Bài báo này rất dài và hay, trong đó ấn tượng nhất là câu kết cuối cùng: "Cuộc cách mạng văn hóa trong tin học đã bắt đầu; chỉ có những Thủ tướng Chính phủ nào hiểu được điều này thì đất nước mới có cơ phát triển trong tương lai". Thực tiễn gần 30 năm qua quả đã chứng minh rất rõ kết luận đó. Cũng trong tạp chí này, có 1 bài phỏng vấn một nhà khoa học, trong đó nhà khoa học có kể lại những trăn trở khi "đặt câu hỏi nghiên cứu cho mình" vì ""đặt được câu hỏi nghiên cứu là coi như đã hoàn thành được 50% khối lượng công việc". Lúc đó tôi chưa hiểu ý nghĩa của câu này nhưng rất nhớ. Sau này, khi làm thạc sĩ và tiến sĩ tại Pháp, tôi mới hiểu ra bản chất của làm nghiên cứu khoa học chính là: "1 câu hỏi, 1 phương pháp khoa học (để giải quyết cầu hỏi) và 1 câu trả lời". Đây cũng là tư tưởng xuyên suốt của các luận án tiến sĩ ở các nước công nghiệp phát triển. Tiếc rằng dù đã hướng dẫn một số nghiên cứu sinh và tham gia hội đồng chấm một số luận án tiến sĩ, tôi vẫn chưa thấy bản luận án tiến sĩ nào của Việt Nam có tư tưởng xuyên suốt như thế.

Cách đặt câu hỏi nghiên cứu

Tác giả: Nguyễn Văn Tuấn

Xin giới thiệu cuốn sách "Đi vào nghiên cứu khoa học" của tôi, mới xuất bản tháng 12/2011. Trong entry này, tôi trích một vài chương trong sách bàn về câu hỏi nghiên cứu. Đối với các bạn sinh viên mới bước vào nghiên cứu khoa học, điều khó nhất là tìm một câu hỏi nghiên cứu (research question). Từ câu hỏi nghiên cứu mới phát biểu giả thuyết và chọn mô hình cũng như phương pháp nghiên cứu thích hợp ...

Mỗi công trình nghiên cứu khoa học phải bắt đầu với một câu hỏi. Câu hỏi nghiên cứu – tiếng Anh gọi là Research Question. Câu hỏi nghiên cứu là một sự bất định về một vấn đề nào đó trong quần thể mà nhà khoa học muốn giải quyết, muốn tìm câu trả lời. Nhìn như thế để thấy có rất nhiều câu hỏi nghiên cứu trong thực tế. Ngay cả sau khi chúng ta trả lời xong một câu hỏi thì những câu hỏi kế tiếp sẽ được đặt ra. Chẳng hạn như nếu chúng ta đã trả lời câu hỏi như “có mối liên hệ nào giữa nồng độ estrogen và gãy xương ở nam giới hay không”, thì câu hỏi kế tiếp có thể là bổ sung estrogen cho những người thiếu estrogen có hiệu quả giảm nguy cơ gãy xương, liệu lượng bổ sung bao nhiêu là an toàn và thích hợp, thời gian bổ sung bao lâu, bổ sung estrogen có gây ra những tác hại nào cho đàn ông, v.v. Vấn đề không phải là thiếu những bất định trong thực tế (vì có rất nhiều vấn đề bất định chung quanh chúng ta); vấn đề là sự khó khăn trong việc hoán chuyển một câu hỏi nghiên cứu thành một công trình nghiên cứu có khả thi và hợp lí.

1. Nguồn gốc của câu hỏi nghiên cứu

Đối với một nhà khoa học có kinh nghiệm lâu năm, những câu hỏi nghiên cứu thường xuất phát từ những phát hiện và vấn đề mà họ đang theo đuổi. Nhưng câu hỏi nghiên cứu cũng có thể xuất phát từ các đồng nghiệp trong chuyên ngành. Nhưng một người mới vào nghiên cứu khoa học, thì chưa có những trải nghiệm đó, nên câu hỏi nghiên cứu thường đến từ ba nguồn chính: y văn, người thầy, kĩ thuật và công nghệ mới, và … tưởng tượng.

Thứ nhất là y văn. Vì tôi làm trong y khoa nên tôi nói đến “y văn”, nhưng các ngành khoa học khác thì đó chính là cái mà tiếng Anh gọi là literature. Cố nhiên, chữ literature ở đây không có nghĩa là văn học, mà là những bài báo khoa học trong chuyên ngành. Những bài báo này được công bố trên các tập san khoa học quốc tế có bình duyệt. Trước khi bắt tay làm nghiên cứu, nhà nghiên cứu cần phải am hiểu lĩnh vực mà mình sắp làm. Do đó, việc làm quen với các dữ liệu và các công trình nghiên cứu trước trong ngành là cực kì quan trọng. Nên nhớ rằng đọc (vâng, đọc) là một yếu tố rất quan trọng trong việc hình hành văn hóa học thuật và là một kĩ năng không thể thiếu được của một học giả và nhà khoa học. Trong thời đại ngày nay, nhà khoa học có thể bắt đầu đọc những bài tổng quan (review), những công trình phân tích tổng hợp (meta-analysis) để có thể có những thông tin nhanh và khá toàn diện. Ở lab chúng tôi, các nghiên cứu sinh thường bắt đầu bằng những bài báo tổng quan và họ tự làm phân tích tổng hợp để làm quen với y văn một cách tương đối nhanh chóng.

Kinh nghiệm cá nhân tôi cho thấy các tập san khoa học, không chỉ trong chuyên ngành của mình và còn chuyên ngành khác, là một nguồn ý tưởng rất phong phú và quan trọng. Một khám phá quan trọng trong ngành ung thư học có thể cho ra một ý tưởng và câu hỏi khoa học cho nghiên cứu về loãng xương. Một bài báo mới về tiểu đường có thể là tiền đề để đặt lại câu hỏi về bệnh tim mạch. Do đó, không chỉ đọc, mà còn đọc nhiều, đọc rộng các chuyên ngành liên quan, thậm chí các chuyên ngành chẳng liên quan, để có thể hình thành những câu hỏi nghiên cứu cho chính mình.

Ngoài y văn ra, các nguồn khác như báo cáo của các cơ quan và tổ chức quốc tế cũng có ích trong việc làm quen với lĩnh vực nghiên cứu. Các báo cáo của các nhóm như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), OECD, Ngân hàng Thế giới, và các nhóm phi chính phủ có liên quan đến nghiên cứu là những tài liệu cung cấp một “bức tranh” tổng quát cho lĩnh vực nhà nghiên cứu quan tâm.

Qua đọc y văn và làm quen với thông tin chuyên ngành, nhà nghiên cứu cũng có thể biết thêm những “diễn viên” quan trọng. Ai là những người đứng vào hạng “thinker” (nhà tư tưởng), ai là “opinion leader” (nhà khoa học có ảnh hưởng), hoặc ai là những “sao” trong chuyên ngành và hiện nay ai là người có những nghiên cứu tiền phong. Theo dõi y văn cũng cho phép nhà khoa học biết sự tiến hóa của chuyên ngành qua những thay đổi về định hướng và những nhà khoa học nổi tiếng gắn liền với những định hướng đó.

Qua y văn, nhà nghiên cứu còn có thể biết được những khác biệt về cách tiếp cận nghiên cứu trong quá khứ, và nhận ra lĩnh vực mà các đồng nghiệp trong ngành đang quan tâm hay theo đuổi. Nói cách khác, nhà khoa học phải biết đường đi trong chuyên ngành.

Vai trò người thầy cô. Nhưng dù đọc nhiều cỡ nào thì cũng không thay thế cho kinh nghiệm và phán xét cá nhân. “Cá nhân” ở đây là những người hướng dẫn nghiên cứu, thầy, cô, mà tiếng Anh gọi chung là mentor – người dìu dắt chúng ta trên con đường khoa học. Một người có tư cách hướng dẫn nghiên cứu sinh là người đã có “tên tuổi” trong chuyên ngành, hiểu theo nghĩa đã được đồng nghiệp quốc tế trong chuyên ngành biết đến qua những công trình nghiên cứu có ảnh hưởng trên các tập san quốc tế, và có chương trình nghiên cứu riêng. Cần nói thêm rằng một người chưa có “tên tuổi” và chưa có chương trình nghiên cứu riêng, thì chưa đủ tư cách để hướng dẫn nghiên cứu sinh. Nghiên cứu sinh sẽ có rất nhiều lợi thế khi làm việc hay học với những thầy cô có tên tuổi, vì qua đó, họ sẽ có nhiều ý tưởng, có cơ hội tiếp cận với những đồng nghiệp quốc tế, và có cơ sở vật chất để thực hiện những nghiên cứu có giá trị. Lợi thế học với những thầy cô có chương trình nghiên cứu riêng là nghiên cứu sinh có thể lấp vào một khoảng trống trong chương trình nghiên cứu của họ, và từ đó tương tác với các nghiên cứu sinh khác. Do đó, thầy cô là một nguồn ý tưởng quan trọng trong giai đoạn đi tìm ý tưởng nghiên cứu.

Nguồn thứ ba là những ý tưởng mới và kĩ thuật mới. Ngoài thầy cô và y văn, hội nghị cũng là một nguồn ý tưởng tốt. Nhà nghiên cứu cần phải đi dự những hội nghị cấp quốc tế và quốc gia để tìm hiểu và theo dõi các công trình nghiên cứu được trình bày trong các hội nghị. Cá nhân tôi thấy những thảo luận sau mỗi bài báo cáo cũng là một nguồn cảm hứng cho nhiều ý tưởng có ích và thú vị. Ngoài ra, gặp gỡ và trao đổi với tác giả báo cáo cũng nảy sinh ra ý tưởng hoặc một câu hỏi nghiên cứu mới. Sinh viên cần phải xóa bỏ mặc cảm thấp kém và tính mắc cở để mạnh dạn trao đổi với các đồng nghiệp quốc tế, vì đó chính là cơ hội rất tốt để học hỏi từ họ và tìm ý tưởng cho chính mình.

Nhà khoa học lúc nào cũng hoài nghi. Tính hoài nghi là một “đức tính” rất tốt trong khoa học, bởi vì hoài nghi đặt câu hỏi cho bất cứ vấn đề kinh điển nào, và từ đó đi đến một câu hỏi mới. Không bao giờ chấp nhận một cách không suy nghĩ những diễn giải của người khác, những quan điểm của người khác, hoặc những quan điểm được xem là chính thống; lúc nào cũng đặt câu hỏi và hoài nghi. Chẳng hạn như có quan điểm nhiều người tán thành là truy tầm ung thư tiền liệt tuyến bằng xét nghiệm PSA sẽ giảm nguy cơ tử vong cho nam giới, nhưng cần phải đặt câu hỏi: có thật sự như thế không, bằng chứng có đáng tin cậy. Hay như trong quá khứ phẫu thuật thường được chỉ định cho bệnh nhân với sỏi mật không triệu chứng vì có nhiều nghiên cứu cho thấy 50% những bệnh nhân như thế sẽ có những triệu chứng và biến chứng nguy hiểm. Tuy nhiên, một nhóm nghiên cứu khác khi duyệt qua các nghiên cứu này thì thấy rằng một số nghiên cứu có đối tượng là bệnh nhân sỏi mật có triệu chứng và những triệu chứng khác có lẽ không phải do sỏi mật gây ra. Sau khi dùng các tiêu chí chính xác hơn, một nghiên cứu khác cho thấy chỉ có 15% bệnh nhân sỏi mật không tri65u chứng bị đau mật trong 15 năm theo dõi.

Kĩ thuật mới là một nguồn quan trọng để hình thành ý tưởng nghiên cứu. Ứng dụng các công nghệ mới thường cung cấp cho chúng ta những kiến thức sâu hơn, những câu hỏi đặc sắc hơn về những vấn đề lâm sàng thông thường. Những tiến bộ mới về kĩ thuật chẩn đoán hình ảnh, về sinh học phân tử, về phân tích gien đã cho ra đời hàng loạt nghiên cứu lâm sàng rất quan trọng trong quá khứ. Một vấn đề cũ có thể trở thành mới khi ứng dụng một công nghệ mới. Tương tự, một khái niệm mới hay một phát hiện mới trong một lĩnh vực khác có thể áp dụng cho lĩnh vực nhà nghiên cứu quan tâm có thể dẫn đến nhiều câu hỏi nghiên cứu quan trọng. Chẳng hạn như mật độ xương cao có thể là một marker phản ảnh nồng độ estrogen của nữ giới, và áp dụng khái niệm này vào các bệnh liên quan đến xương, chúng tôi đã chứng minh rằng phụ nữ có estrogen cao cũng là những người có nguy cơ mắc bệnh ung thư vú cao. Do đó, kĩ thuật mới và khái niệm mới có thể là nguồn gốc cho những câu hỏi và ý tưởng nghiên cứu mới.

Cần tưởng tượng. Người nghệ sĩ hay mơ mộng, nhưng nhà khoa học cũng cần có mộng mơ. Einstein từng nói “nếu có logic bạn có thể đi từ A đến B; nhưng nếu có tưởng tượng, bạn có thể đi bất cứ nơi nào”. Tưởng tượng ở đây dĩ nhiên không có nghĩa là hoang tưởng, nhưng là đặt ra những câu hỏi sáng tạo mà người khác chưa suy nghĩ đến. Một đặc điểm của khoa học là sáng tạo, cho nên nhà khoa học cần có trí tưởng tượng phong phú.

Sáng tạo đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu khoa học. Để thuyết phục cơ quan tài trợ và các đồng nghiệp, nhà nghiên cứu cần phải tưởng tượng đến những câu trả lời mới cho những câu hỏi [có thể là] kinh điển. Nhà khoa học còn phải có đức tính kiên trì, sẵn sàng theo đuổi những ý tưởng mới cho đến khi cảm thấy thoải mái với những ý tưởng này. Một số ý tưởng mang tính sáng tạo nảy sinh trong những cuộc trao đổi thân mật với đồng nghiệp trên bàn tiệc hay bữa ăn trưa, nhưng cũng nảy sinh trong những cuộc đấu trí.

Tưởng tượng từ những quan sát cẩn thận. Quan sát một cách chi tiết trên bệnh nhân đã từng dẫn đến nhiều nghiên cứu mô tả và là nguồn của nhiều câu hỏi nghiên cứu. Giảng dạy cũng là một nguồn cảm hứng tuyệt vời; vì những ý tưởng nghiên cứu thường hiện ra trong lúc soạn thảo bài giảng hoặc trong lúc thảo luận với những sinh viên ham học và … ham hỏi. Cứ mỗi lần soạn bải giảng tôi thường ghi lại những khoảng trống tri thức trên giấy nháp để sau này xem lại, và đó cũng là nguồn ý tưởng để thảo luận trong các buổi hội thảo sau.

--------

http://www.nxbhcm.com.vn/Chi-tiet-sach/622/di-vao-nghien-cuu-khoa-hoc.aspx

ĐI VÀO NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Tác giả: Nguyễn Văn Tuấn Dịch giả: Khác Hiệu đính: Không có Khổ sách: 13x19 Số trang: 308 Năm xuất bản: 2011 Giá bìa: 65.000 VNĐ Giỏ hàng

Ở kỷ nguyên tin học này, một em học sinh phổ thông ở nước ta cũng có thể nói được rằng khoa học là nền tảng của sự phát triển xã hội và nghiên cứu khoa học, do vậy, là hoạt động vô cùng quan trọng. Nhưng, thế nào là “nghiên cứu khoa học”, và đâu là “thước đo” trong nghiên cứu khoa học, hoặc thế nào là “văn hóa khoa học”… thì ngay cả nhiều người có học vị cao ở bậc đại học cũng không trả lời ổn thỏa. Không chỉ đối với những vấn đề mang tính khái quát như vậy mà cả với những câu hỏi cụ thể như: làm sao để viết một bài báo khoa học, trích dẫn tài liệu phải theo cách thức nào, vì sao phải công bố rộng rãi một công trình nghiên cứu, hoặc thế nào là đạo văn, “đạo số liệu”… cũng khó tìm được câu trả lời rành mạch, đúng đắn. Trong khi đó, thực tế lại đang diễn ra tình trạng rất đáng buồn, đáng lo trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, từ chuyện “làm khoa học” bằng cách… đạo văn, điều tra cẩu thả, không đúng phương pháp, thậm chí có nhưng cơ quan quản lý đưa ra nhiều quy định hành chính gọi là dựa trên “cơ sở khoa học” mà thật ra chẳng khoa học tí nào! Có lẽ nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là văn hóa khoa học nước ta chưa được như các nước tiên tiến, trong đó có phần do lâu nay chúng ta thiếu các chương trình giảng dạy, sách báo, tài liệu hướng dẫn, giải thích về bản chất cũng như cách thức tiến hành nghiên cứu khoa học. Như vậy, để có thể nâng cao chất lượng hoạt động nghiên cứu khoa học, gia tăng sự hiện diện của khoa học Việt Nam trên trường quốc tế, rõ ràng cần phải nâng cao nhận thức về ý nghĩa của hoạt động nghiên cứu khoa học, mở rộng tầm hiểu biết chung về phương pháp nghiên cứu khoa học. Với mong mỏi được đóng góp một phần nhỏ trong công việc ấy, từ nhiều năm qua, Giáo sư Nguyễn Văn Tuấn, hiện công tác tại Viện nghiên cứu Y khoa Garvan - Úc, đã viết nhiều bài đăng trên các tờ báo trong nước như: Thời báo Kinh tế Sài Gòn, Tuổi Trẻ, Tia Sáng, Thanh Niên, VietNam Net… liên quan đến nghiên cứu khoa học, trên cơ sở cung cấp các kiến thức cũng như những kinh nghiệm làm nghiên cứu khoa học trong nhiều năm của tác giả. Cuốn sách này ra đời trên cơ sở tập hợp những bài viết về hai nội dung chính: nghiên cứu khoa học và việc công bố kết quả nghiên cứu khoa học. Trong phần đầu, tác giả cố gắng làm rõ các khái niệm cốt yếu như “hoạt động nghiên cứu khoa học”, “cơ sở khoa học”, cách xác định đề tài nghiên cứu, vấn đề đạo đức khoa học, văn hóa khoa học… Về phương diện công bố kết quả nghiên cứu khoa học, tác giả chủ yếu tập trung vào hình thức bài báo khoa học đăng trên tập san quốc tế. Do khuôn khổ có giới hạn của bài viết đăng trên báo đại chúng cho nên tác giả thường đề cập đến các vấn đề một cách tổng quát, căn bản, và mặt khác, vốn là nhà nghiên cứu trong lĩnh vực y sinh học cho nên khi khai triển vấn đề cũng như khi đưa ra dẫn chứng, tác giả thường dựa nhiều vào các nghiên cứu ngành y sinh học. Tuy vậy, những yêu cầu cơ bản, những nội dung thiết yếu trong nghiên cứu khoa học nói chung và cách thức công bố kết quả nghiên cứu khoa học đều được tác giả trình bày một cách rõ ràng, có hệ thống theo các chuẩn mực quốc tế bằng một văn phong sáng sủa, dễ hiểu, lập luận chặt chẽ, dẫn liệu phong phú, đáng tin cậy. Xét về phương diện phổ biến kiến thức thì đó chính là những ưu điểm của tác giả và rất phù hợp với mục đích xuất bản của Tủ sách Kiến thức này. Trong thực tế, hoạt động nghiên cứu khoa học vốn đa dạng, phức tạp, và có sự khác biệt nhất định giữa nghiên cứu trong khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Việc công bố kết quả nghiên cứu khoa học cũng được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau như: luận văn, sách biên khảo, công trình điền dã, điều tra xã hội học… Nói chung, còn nhiều nội dung cần được đề cập cặn kẽ, đầy đủ hơn nữa, và để có thể chuyển đạt đầy đủ những nội dung đó hẳn sẽ cần đến nhiều cuốn sách, tài liệu hướng dẫn khác trong tương lai. Thiết nghĩ, đó là công việc chung của giới khoa học nước ta. Riêng với cuốn sách này, hy vọng nó sẽ giúp ích cho những người mới bước vào nghiên cứu khoa học, đặc biệt là với các bạn sinh viên, qua việc cung cấp những thông tin, những kiến thức phổ thông cần phải có để làm hành trang trên con đường nghiên cứu khoa học - con đường vốn không ít cam go, thử thách mà cũng rất đáng tự hào. Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách này cùng quý độc giả! Saigon Times Books