Về cuốn Luận bàn minh triết và minh triết Việt (NXB Tri thức, 2012)
VĂN GIÁ
Hoàng Ngọc Hiến – Ảnh Nguyễn Đình Toán
Tôi là người may mắn được đọc cuốn sách
này khi đang còn ở dạng bản thảo. Đó là lần chúng tôi mời GS Hoàng Ngọc
Hiến giảng chuyên đề này cho sinh viên Viết văn. Ông bảo: “Các cậu đem
photo cuốn này ra cho sinh viên đọc trước để tiện theo dõi”. Ông lên lớp
tổng cộng 3 buổi. Ai ngờ, đó là những giờ giảng cuối cùng trong đời nhà
giáo của ông. Chỉ sau đó chưa đầy 2 tháng, ông đã đi về cõi Vô Cùng.
Tôi nhớ có lần trò chuyện với cánh nghiên
cứu trẻ, trong đó có tôi, ông bảo: cách chiếm lĩnh một ngành khoa học
nào đó là chỉ cần nắm vững một số khái niệm cốt yếu nhất của nó thôi là
đủ; phân tâm học chỉ có vài khái niệm cốt yếu; chủ nghĩa Mác cũng chỉ có
độ mươi khái niệm thôi; đó là những code (mã), nắm được chúng tức là
chiếm lĩnh được ngành khoa học đó.
Thật chí lý. Tôi đem tinh thần đó vào đọc các lý thuyết. Và cũng thế, đem đọc vào công trình này của GS Hoàng Ngọc Hiến.
Đó là một loạt các khái niệm và những
cách nói thuộc một kiểu diễn ngôn đặc trưng rất Hoàng Ngọc Hiến (trước
công trình này, người ta vẫn hay nhắc đến ông với bảng từ vựng độc quyền
của ông như: đích đáng, hiện thực phải đạo, trí thức bình dân, văn
học âm/dương tính, kể nội dung/ viết nội dung, “có” và “là”, “cái nước
mình nó thế”)…
Ông phân biệt giữa minh triết và triết
học một cách nồng nhiệt. Hoàng Ngọc Hiến ở mọi nơi, mọi lúc, mọi công
trình đều mang một tinh thần nồng nhiệt như thế. Sau khi điểm duyệt một
số ý niệm hoặc định nghĩa về minh triết của Ngô Thì Sĩ (1740-1786), Kim
Định (1914-1997), của tam giáo, của dân gian, của một số học giả phương
Tây, ông cho rằng cốt lõi cơ bản nhất của minh triết là thực hành cái
thiện, là lặng lẽ sống với cái thiện, là làm việc thiện, chứ không phải
chỉ để biết, để nói suông.
Ông cho rằng minh triết thiên về sự cân
bằng hài hòa, coi trọng lương tri, sự biết điều. Say sưa chính trị, say
sưa lý thuyết mà không biết minh triết là một thảm họa, khi ấy sẽ trở
nên “mê sảng lý thuyết”, “Đem nhân dân tế cho lý thuyết đó là một sự
khốn nạn”. Vẫn lời ông: Bản chất của con người là nhầm lẫn và điên rồ.
Minh triết có khả năng ngăn ngừa sự nhầm lẫn và điên rồ đó.
Bìa sách LBMTVMTV
Ông cũng lại cho rằng minh triết là nhằm hướng đến một “cuộc sống tốt” (chữ dùng của Aristote). Ông bảo: “Trong
tiếng Việt có một từ hết sức đích dáng để diễn đạt ý niệm “cuộc sống
tốt” của Aristote, đó là từ “hẳn hoi” (…). “Hẳn hoi” không phải là một
tiêu chuẩn quá cao: không phải thật giỏi mới hẳn hoi, không phải thật
đàng hoàng, thật dũng cảm, thật “đạo cao đức trọng” mới hẳn hoi. Hẳn hoi
là một phẩm chất có thể đặt ra trong mọi lĩnh vực, ở mọi bình diện: ăn
mặc hẳn hoi, nhà cửa hẳn hoi, lời lẽ hẳn hoi, một người thầy hẳn hoi,
một người cha hẳn hoi, một người lãnh đạo hẳn hoi, học vấn hẳn hoi, làm
ăn hẳn hoi…” (tr.34). Thật thú vị. Đọc vào Hoàng Ngọc Hiến là đọc
vào tư tưởng, và cùng với tư tưởng là chữ- những chữ “đích đáng” (vẫn là
một chữ dùng quen thuộc của ông).
Chúng ta có thể lật tiếp từng trang sách
của công trình để hiểu thêm những khái niệm như “ minh triết đầu nguồn”,
“đa nguồn minh triết”; xem ông phân biệt giữa “minh triết” với “triết
lý”, “tri thức”; “văn hóa vĩ mô” và “văn hóa vi mô”, “cộng sinh” văn
hóa và “thống hợp” văn hóa, “logic văn hóa giải phóng” và “logic văn hóa
tích hợp”, “tình nghĩa” và “nhân nghĩa”, “trung thành” và “trung
tín”…với những lý giải, phân tích và ví dụ hết sức sắc sảo, thú vị.
Tôi muốn nói thêm một khái niệm nữa: “cá
nhân luận văn hóa”. Ông cho rằng trong giai đoạn cách mạng trước đây,
chúng ta chỉ chú ý đến chủ nghĩa cá nhân “đạo đức học” mà chưa kịp phân
biệt và chú ý đến cá nhân luận văn hóa. Vế trước, có nghĩa là quyét sạch
chủ nghĩa cá nhân: ích kỷ, vị lợi, vô trách nhiệm đối với người khác và
cộng đồng. Vế sau có nghĩa là “ý thức của cá nhân về cá tính và bản lĩnh của riêng mình, đặc biệt nó thể hiện ở “lòng tin” của các nhân vào “giá trị của ý kiến riêng của mình” cũng như giá trị những hình thức diễn đạt nó lựa chọn và sáng tạo, tóm lại, đó là lòng tin của cá nhân vào bảng giá trị của nó” (tr.125).
Như vậy, GS Hoàng Ngọc Hiến một lần nữa trở lại với luận điểm mà ông đã
phát biểu nhiều lần ở đây đó trong các công trình của mình về mối quan
hệ cốt yếu giữa nội dung và hình thức, giữa cái được biểu đạt và cái
biểu đạt, giữa viết cái gì và viết thế nào, cả hai đều quan trọng ngang
nhau và hòa huyết trong nhau. Dĩ nhiên ý tưởng của ông không dừng ở đấy.
Ông đặc biệt nhấn mạnh đến ý thức và bản lĩnh cá nhân của người dám tin
vào những sáng tạo và giá trị mà mình theo đuổi, cho dù có thể nó không
hợp với đám đông, không hợp với một thứ quyền lực nào đó. Đây chính là
điểm cốt lõi của cá nhân luận văn hóa. Thời nào cũng có những sự nổi
trội của cá nhân luận văn hóa vượt thoát khỏi cái khung hạn hẹp của thể
chế. Nhưng phải chờ đến giai đoạn 1930- 1945, cá nhân luận văn hóa mới
được phát triển như một ý thức văn hóa. Nhờ vậy, nó đem lại những phong
cách cá nhân vượt trội trong tất cả các lĩnh vực, nhất là văn chương, âm
nhạc, hội họa… Làm thế nào để ý thức cá nhân luận văn hóa được phát
triển mà vẫn không đoạn tuyệt với cá nhân đạo đức học là một bài toán
đặt ra đối với việc xây dựng nền văn hóa hôm nay.
Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến viết nhiều, giảng
dạy nhiều. Tuy thế, mỗi lần xuất hiện, là một dịp ông làm mới lại chính
mình khiến người nghe/ đọc nhiều khi sửng sốt và thích thú. Ông là một
nhà nghiên cứu thích và có khả năng gây ra những điều sửng sốt. Phẩm
chất này không phải dễ mà có được.
Trong công trình này, tôi thấy ông thực
hành quan niệm “đa nguồn minh triết” với những tham cứu sâu sắc từ các
nguồn dân gian bản địa (gồm cả các dân tộc anh em), bác học, tam giáo,
Trung Hoa, phương Tây, chủ nghĩa Mác, cụ Hồ và rất nhiều nguồn khác. Tuy
nhiên, ông lại tự phản tỉnh, và khuyến cáo: việc “bảo vệ nguyên lý và
truyền thống” phải gắn liền với việc “hiểu mới nguyên lý và truyền
thống”. Tinh thần Phật giáo xưa nay đã vậy (phá chấp, tùy duyên). Con
người hiện đại ngày hôm nay càng phải vậy. Đó là một tinh thần trẻ, năng
động và hướng về sự tiến bộ.
Đọc công trình này, với ai không biết, với riêng tôi được khai sáng, và nhất là được an ủi rất nhiều.
Tháng Chín mùa thu Hà Nội
VG
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét