“Vỡ òa”: Hiện tượng lạm dụng ngôn ngữ cảm xúc của người Việt ít học

“Vỡ òa”: Hiện tượng lạm dụng ngôn ngữ cảm xúc của người Việt ít học

Trong vài năm gần đây, cụm từ “vỡ òa” xuất hiện với tần suất dày đặc trên báo chí và mạng xã hội Việt Nam, đặc biệt trong các tiêu đề mang tính cảm xúc như “cả đảo vỡ òa”, “niềm vui vỡ òa”, “trái tim vỡ òa”, “khán phòng vỡ òa trong tiếng vỗ tay”. 

Dù nghe có vẻ gợi hình, cách diễn đạt này đang phản ánh một xu hướng đáng lo ngại: sự cảm xúc hóa quá mức và phi logic hóa ngôn ngữ báo chí. Qua đọc các bài báo chí và trên mạng xã hội thường sử dụng cụm từ này, tôi kết luận họ là dạng ít học, hay dốt tiếng Việt.

Từ “vỡ òa” là một tổ hợp từ láy tượng thanh – tượng hình để mô tả cảm xúc hoặc trạng thái bùng phát. “Vỡ” trong tiếng Việt vốn chỉ trạng thái vật lý – sự tan rã, đứt gãy, mất hình thể; trong khi “òa” là từ tượng thanh, mô phỏng âm thanh bật ra (thường gắn với “khóc òa”, “cười òa”).

Việc kết hợp hai yếu tố này tạo nên một tổ hợp vừa phi logic vừa thiếu cơ sở ngữ nghĩa: “vỡ” là tan nhẹ nhàng, dùng cho đồ vật; “òa” là nổ bung, dùng cho con người. Có thể xem “vỡ òa” là một sáng tạo ngôn ngữ lai tạp, chịu ảnh hưởng của lối viết cường điệu trong truyền thông hiện đại, nơi cảm xúc được thổi phồng thành sự kiện. “Vỡ òa” cũng được sử dụng để diễn đạt một điều mà người ta muốn nói nhưng vì dốt nên không tìm được từ tiếng Việt để dùng.

Cách dùng vỡ òa hiện nay cũng giống như dùng cụm từ "vô tư" đi, cái gì cũng "OK"... đã một thời lộng hành. Sự dễ dãi trong việc chọn từ ngữ “kêu to” này phản ánh xu hướng chạy theo cảm xúc tức thì thay vì đề cao chuẩn mực ngôn ngữ.

Đây mà một biểu hiện của hiện tượng lạm dụng và biểu tượng của “ngôn ngữ biểu diễn” trong xã hội. Đặc biệt tệ hại nhất là báo chí Việt Nam đương đại đang có xu hướng thay thế ngôn ngữ miêu tả trong sáng bằng ngôn ngữ biểu diễn, trình diễn, quảng cáo..., nơi mỗi câu chữ không chỉ để thông tin, mà chủ yếu để kích thích cảm xúc người đọc, làm người đọc tò mò không thể bỏ qua, phải bấm vào đường link để xem, qua đó làm số người đọc tăng lên để kiếm tiền. Vì vậy, dùng những từ dễ dài này là biểu hiện thiếu chuẩn mực và tiết chế trong ngữ cảnh nghiêm túc mà báo chí cần phải có. Nó không chỉ làm tiếng Việt mất đi sự tinh tế và tiết chế vốn có, mà còn trở thành một thứ ngôn ngữ biểu diễn thiếu chính xác, rẻ tiền và cấp thấp.

“Vỡ òa” trở thành một công thức cảm xúc, được sử dụng máy móc cho mọi tình huống, từ thể thao, giải trí đến cứu hộ, tang lễ, đến các lễ hội cấp cao của Đảng và Nhà nước như A50, A80. Khi một hòn đảo, một khán phòng, hay cả “niềm vui” đều có thể “vỡ òa”, ngôn ngữ đã bị tước mất sự chính xác và trở nên rẻ rúng. Hiện tượng này phản ánh bệnh lạm phát cảm xúc của xã hội: con người bị cuốn vào nhịp sống nhanh, cảm xúc mạnh và ngắn hạn, khiến truyền thông buộc phải nói “to” hơn để được chú ý.

Việc lạm dụng “vỡ òa” không chỉ làm nghèo đi vốn biểu đạt của tiếng Việt mà còn làm mờ nhạt chuẩn mực thẩm mỹ ngôn ngữ. Thay vì khơi gợi cảm xúc thật, nó tạo ra cảm xúc giả – một thứ xúc động công nghiệp, được lập trình bằng khuôn sáo. Khi mọi thứ đều “vỡ òa”, rốt cuộc chẳng còn gì thật sự đáng xúc động nữa.

Giữ gìn sự trong sáng và chuẩn mực của tiếng Việt không chỉ là việc của giới ngôn ngữ học và các nhà khoa học, nhà văn hóa, mà là trách nhiệm văn hóa của toàn xã hội. Ngôn ngữ không cần “vỡ òa” để trở nên hay; nó chỉ cần được dùng đúng, tinh tế và có chiều sâu, theo đúng truyền thống nghìn năm văn hiến của dân tộc.

Đã đến lúc các nhà báo, biên tập viên và người viết trẻ cần học lại điều căn bản nhất: viết ít cảm xúc hơn để ngôn từ được cảm nhiều hơn.

Đồng người người dân cũng nên học lại, nắm vững lại ngôn ngữ tiếng Việt của mình để sử dụng làm sao cho chính xác với bối cảnh và văn phong trong sáng.

Ngày xưa chúng tôi thường dùng từ điển tiếng Việt để tra cứu mỗi khi khó tìm một từ phù hợp với bối cảnh. Ngày nay không những người dân không dùng và dường như các từ điển tiếng Việt cũng biến mất. Thật xót xa cho tiếng Việt. 

Học giả Phạm Quỳnh, một trí thức lớn đầu thế kỷ XX, từng là Thượng thư Bộ Học trong triều Nguyễn, trong bài “Bình luận về Truyện Kiều” (đăng trên tạp chí Nam Phong năm 1919), viết: “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn.”.

Nếu tiếng ta không còn, văn hóa và ngôn ngữ lai tạp, thì việc hòa tan đất nước vào thế giới sẽ vô cùng dễ.