Trật tự nào cho tương lai châu Á?

Trật tự nào cho tương lai châu Á?

Tac giả: Hugh White

Ba mươi năm qua, Chính phủ Trung Quốc đã thách thức các dự đoán và làm những gì cần thiết để duy trì mức tăng trưởng cao. Sẽ là ngây thơ khi cho rằng họ không thể làm như vậy thêm 30 năm nữa.

Đi nhầm đường
Một số người có thể nói đây là vấn đề của các thế hệ sau, vì các thay đổi có thể đe dọa chấm dứt trật tự hiện nay của châu Á đang diễn ra chậm đến mức chúng sẽ không có tác động gì trong nhiều năm tới. Đúng là thời điểm mà GDP của Trung Quốc và của Ấn Độ sau đó, sẽ vượt qua Mỹ vẫn còn phải vài thập kỷ nữa, nhưng các thay đổi tương quan quyền lực bắt đầu biến đổi các trật tự khu vực, không cần chờ tới thời điểm trên mà là ngay khi người ta nhìn thấy nó. Và thời điểm này đã được nhìn thấy ở châu Á: trật tự hậu chiến tranh Việt Nam dựa trên sự đảm bảo kép của Mỹ cho Trung Quốc và Nhật Bản đã sụp đổ, và một trật tự phản ánh hệ thống cân bằng quyền lực đã bắt đầu nổi lên.
Ngày nay, Mỹ coi Trung Quốc là một đối tác cạnh tranh chiến lược. Gần như ngay sau khi chiến tranh Lạnh kết thúc, người ta đã nhận ra rằng vào một lúc nào đó trong tương lai, Trung Quốc có thể thách thức vị trí bá chủ của Mỹ ở châu Á, nhưng cho tới mãi gần đây Mỹ mới lờ mờ cảm thấy điều này và thừa nhận rằng thách thức này đang diễn ra.

Trong vài năm qua, đã có nhiều thay đổi: mức độ thành công kinh tế của Trung Quốc, tầm ảnh hưởng lớn dần về chính trị và ngoại giao của nước này, và việc thừa nhận rằng các lực lượng vũ trang của họ có thể khiến các chiến dịch của Mỹ ở Tây Thái Bình Dương đứng trước ngày càng nhiều nguy cơ, tất cả những điều này cho thấy các nhà hoạch định chính sách của Mỹ đang ngày càng coi Trung Quốc là một đối thủ cạnh tranh chiến lược thực sự và hiện hữu.
Cách đáp lại của Washington cũng đang được định hình: họ đang nỗ lực mở rộng các lực lượng hải và không quân Mỹ để đối phó với cánh tay vươn ngày càng xa của hải quân Trung Quốc, đồng thời huy động lực lượng đến Tây Thái Bình Dương, phát triển các quan hệ chiến lược với Ấn Độ như một đối trọng với Trung Quốc, và tạo ra một liên minh các đồng minh để chống lại thách thức của Trung Quốc đối với vai trò bá chủ của Mỹ.
Chúng ta có thể đã chứng kiến sự sụp đổ của hệ thống đảm bảo kép: liên minh của Mỹ với Nhật Bản không còn đảm bảo cho Trung Quốc mà đang kiềm chế nước này. Và chúng ta có thể thấy sự xuất hiện của hệ thống cân bằng quyền lực dường như sẽ thay thế hệ thống đảm bảo kép, khi hai cường quốc mạnh nhất khu vực này tạo dựng các quan hệ liên minh để cân bằng lẫn nhau, và một quan hệ đối địch về cấu trúc đã nổi lên giữa họ.
Điều này ẩn chứa nhiều nguy cơ lớn đối với tương lai hòa bình và thịnh vượng của châu Á. Sự nổi lên của một hệ thống cân bằng quyền lực đe dọa sự hội nhập kinh tế từng thúc đẩy tăng trưởng của khu vực này trong hơn ba thập kỷ qua. Nếu cuộc cạnh tranh chiến lược gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc, nó sẽ khó thúc đẩy các dòng thương mại, đầu tư, ý tưởng và con người, từng làm hai nước này trở nên giàu có. Hơn nữa, sự nổi lên của một quan hệ đối địch sẽ gây ra ngày càng nhiều nguy cơ xung đột, và giảm các cơ hội ngăn chặn xung đột khi nó bắt đầu. Đối với phần còn lại của châu Á, có một khả năng là trong tương lai, các nước sẽ buộc phải chọn giữa việc thân với Mỹ hay thân với Trung Quốc. Đây là một lựa chọn tồi tệ nhất mà ai cũng muốn tránh, vì nó sẽ làm châu Á nghèo đi và bất an hơn.
Tất cả những điều này cho thấy châu Á không nên trì hoãn quá lâu việc tiến hành các bước định hình "thế kỷ châu Á". Việc hướng đến một hệ thống cân bằng quyền lực ở châu Á càng kiên quyết bao nhiêu thì càng khó đảo ngược xu hướng này để đi theo một hướng tốt hơn. Dựa trên bài học kinh nghiệm của châu Âu, dường như lựa chọn hứa hẹn nhất sẽ là một cái gì đó kiểu kết hợp quyền lực.
Thật không may, các nước lớn ở Đông Á khó mà đi theo mô hình này. Nó đòi hỏi Mỹ phải từ bỏ vị trí bá chủ, nhưng vẫn duy trì cam kết với châu Á nhằm cân bằng Trung Quốc mà không đối đầu với họ. Điều này có nghĩa là chấp nhận và tôn trọng tính hợp pháp của các thể chế chính trị bên trong Trung Quốc và các lợi ích quốc tế của Trung Quốc, kể cả khi các thể chế và lợi ích này xung đột với của Mỹ, nếu chúng không đi ngược lại các chuẩn mực cơ bản của cách ứng xử quốc tế mà tất cả các nước đang làm theo (nói rộng hơn, các chuẩn mực ghi trong Hiến chương Liên hợp quốc).
Xây dựng một trật tự mới cho châu Á theo kiểu một sự kết hợp quyền lực cũng sẽ đặt ra các yêu cầu đối với Trung Quốc. Nó phải đòi hỏi Bắc Kinh từ bỏ các tham vọng bá chủ khu vực, và tự điều hòa nình để kéo dài vai trò chính của Mỹ trong các vấn đề chiến lược của châu Á. Thậm chí, Trung Quốc sẽ phải chấp nhận Nhật Bản là một cường quốc chính của châu Á và là một người chơi chiến lược độc lập quan trọng. Và Nhật Bản sẽ cần chuyển mình thành một quốc gia có thể đảm nhận vai trò này một cách đáng tin cậy.
Lựa chọn khó đối với tất cả
Mỗi nước lớn ở Đông Á đều cần tiến hành những thay đổi lớn về chiến lược nếu muốn kiềm chế và quản lý được cuộc cạnh tranh chiến lược đang gia tăng. Thế giới phải đối mặt với khả năng rõ ràng là những thay đổi đó sẽ không xảy ra, và cuộc cạnh tranh chiến lược sẽ tiếp tục leo thang, làm gia tăng nguy cơ xảy ra cuộc xung đột lớn. Chúng ta có thể thấy nguy cơ này nghiêm trọng đến mức nào nếu xem xét kỹ các lựa chọn này khó khăn đến mức nào đối với từng người chơi chính nếu các xu hướng chiến lược hiện nay bị đảo ngược.
Những lựa chọn khó khăn nhất sẽ là của Washington. Tư tưởng chiến lược của Mỹ cho rằng mục tiêu chính sách cốt lõi của Mỹ là duy trì vai trò bá chủ. Nhận định này đòi hỏi phải được xem xét lại kỹ. Phải chăng vai trò bá chủ đang đến hồi kết, hay dẫn tới một cái gì khác? Khi Nixon đến Trung Quốc, ông không tìm vị trí bá chủ của Mỹ, nhưng giờ đây nhiều người Mỹ đã bắt đầu quen với nó.
Trong 4 thập kỷ qua, vị trí bá chủ của Mỹ đã được xem như điều kiện cần và đủ cho hòa bình ở châu Á. Có thể điều đó là đúng trong quá khứ, nhưng ngày nay Mỹ cần tự hỏi mình xem liệu họ có sẵn sàng làm phương hại tới hòa bình chỉ để duy trì vai trò bá chủ, hay đã chuẩn bị để từ bỏ vị trí này để duy trì hòa bình. Liệu Mỹ có thể từ bỏ chủ nghĩa đơn cực và cam kết thể hiện ảnh hưởng của mình ở châu Á thông qua một mạng lưới quan hệ với các cường quốc lớn khác ở châu Á như các đối tác công bằng? Nhiều nhân vật có ảnh hưởng ở Mỹ đã kêu gọi đi theo hướng này, ủng hộ một vai trò "cân bằng ở nước ngoài".
Nhưng đối với nhiều người khác, khó khăn trong lựa chọn này cho thấy niềm tin vào mô hình của nước Mỹ và cách họ nên làm trong thế giới.
Các cuộc tranh luận về chính sách của Mỹ ngày nay thường có xu hướng tránh né các lựa chọn này, dù có một tài liệu mới về bản chất khẩn cấp của thách thức Trung Quốc. Dễ hiểu khi người Mỹ quan tâm tới Trung Đông, nhưng người ta tự hỏi trong bao lâu nữa họ có thể tiếp tục cho rằng thách thức nghiêm trọng nhất đối với vai trò toàn cầu của Mỹ là chủ nghĩa khủng bố thánh chiến.
Nhiều người Mỹ cho rằng những người đặt câu hỏi về vai trò bá chủ vĩnh viễn của Mỹ ở châu Á đơn giản là những người chống Mỹ, được thúc đẩy bởi việc phản đối các chính sách của Mỹ trong "cuộc chiến chống khủng bố". Điều này cũng có thể hiểu được, nhưng là sai lầm. Nhiều trong số những người hoạch định chính sách ở Mỹ đánh giá thấp thách thức mà tăng trưởng của Trung Quốc đã đặt ra đối với vị trí của Mỹ ở châu Á. Họ nói rằng Trung Quốc vẫn yếu hơn nhiều so với Mỹ trong nhiều khía cạnh của quyền lực, nhưng họ đã nhận xét sai lầm khi nghĩ rằng Trung Quốc không thể thách thức vai trò bá chủ của Mỹ chừng nào họ chưa đuổi kịp Mỹ.
Một số người Mỹ cho rằng thách thức Trung Quốc đã bị phóng đại vì, ngược lại với sự suy yếu của Đế chế Anh cách đây một thế kỷ, Mỹ vẫn đang hùng mạnh. Nhưng có điều thách thức đến từ Trung Quốc không xuất phát từ sự yếu kém của Mỹ, mà chính từ sức mạnh của Trung Quốc.
Vấn đề không phải là Mỹ còn tiếp tục mạnh như thế nào, mà là sức mạnh của Trung Quốc gần đuổi kịp sức mạnh của Mỹ như thế nào. Nhiều quan sát viên người Mỹ cho rằng tăng trưởng của Trung Quốc có thể không được duy trì. Đúng là hành trình kinh tế của nước này có thể chậm lại hoặc bị đảo ngược vì bất cứ lý do nào, nhưng công bằng mà nói điều đó có thể không xảy ra. Trong 30 năm qua, Chính phủ Trung Quốc đã thách thức các dự đoán và làm những gì cần thiết để duy trì mức tăng trưởng cao. Sẽ là ngây thơ khi cho rằng họ không thể làm như vậy thêm 30 năm nữa.
Một số người cho rằng nếu Trung Quốc duy trì mức tăng trưởng thì nước này chắc chắn phải thay đổi để giống Mỹ hơn, từ đó dễ dàng chấp nhận, thậm chí hoan nghênh vai trò bá chủ của Mỹ. Lập luận này phản ánh hai mong muốn. Thứ nhất, nó cho rằng Trung Quốc chỉ có thể duy trì đà tăng trưởng nếu áp dụng một hệ thống chính trị dân chủ hơn và cạnh tranh hơn. Điều đó có thể là đúng nhưng sẽ không khôn ngoan khi cá cược như vậy. Chúng ta không thể loại trừ khả năng Trung Quốc đang phát triển mô hình của riêng mình về một xã hội thành công hoàn toàn khác với của Mỹ. Thứ hai, lập luận trên cho rằng một Trung Quốc dân chủ hơn sẽ ít mang tính dân tộc hơn và sẵn sàng nhường vị trí bá chủ cho Mỹ. Đây cũng là một suy nghĩ nông cạn.
Đằng sau các quan điểm và thái độ này là một sự so sánh giữa Trung Quốc và Liên Xô. Nhiều người Mỹ dường như nghĩ rằng nếu họ có thể tiễn biệt Liên Xô thì cũng có thể từ biệt Trung Quốc. Nhưng than ôi, sự suy diễn này thiếu cơ sở vững chắc. Trung Quốc khác Liên Xô trong nhiều mặt, mà trên hết là sự năng động và hội nhập với nền kinh tế toàn cầu.
Trung Quốc đã làm cho mình trở nên không thể thiếu đối với Mỹ về mặt kinh tế trước khi người ta nhận ra họ đang thách thức vị trí bá chủ của Mỹ. Về lâu dài, người Mỹ tin rằng có thể đánh bại mọi thách thức của Trung Quốc bằng cách kiểm soát đầu vào các thị trường quốc tế và các thể chế có vai trò quan trọng đối với tăng trưởng của nước này. Nhưng đã quá muộn để thực hiện điều đó. Ngày nay, Mỹ không còn lựa chọn nào ngoài việc tiếp tục giao thương với Trung Quốc và đầu tư vào đây, vì vậy chính họ bảo vệ đà tăng trưởng của chính nền kinh tế đang đặt ra thách thức lớn nhất đối với vai trò toàn cầu của Mỹ.
Còn tiếp....

• Châu Giang dịch từ Eastasiaforum, Theo TuanVietnam